Prawo własności

W każdej cywilizacji pewne prawa upowszechniały się wcześniej i szybciej niż inne. Część obecnych zasad współżycia między ludźmi wynika z porządku ustalanego dla każdego społeczeństwa (lub grupy społecznej) oddzielnie. Istnieją jednak reguły zbliżone do siebie w niemal wszystkich regionach świata i obecne od wieków. Takim zagadnieniem jest pojęcie własności.

Odnoszą się do niego zarówno prawo pisane, jak i normy społeczne zgodne z religiami i kulturami narodów. Kary za nieprzestrzeganie własności, rozporządzanie cudzym mieniem bez pozwolenia różnią się pomiędzy krajami, plemionami i grupami społecznymi, lecz ich istota pozostaje niezmienna. Bez istotnej przyczyny nie można dopuszczać się tego występku, o czym bardziej szczegółowo opisuję ten temat w dalszej części pracy. Zanim do niej przejdziemy zdefiniujmy pojęcie własności w aspekcie prawnym i ekonomicznym.

Otóż własność jest najszerszym, podstawowym prawem rzeczowym zagwarantowanym przez Konstytucję RP¹, które pozwala właścicielowi (K.C., art. 140.) – posiadaczowi tego prawa – swobodnie dysponować rzeczą, czerpać z niej korzyści, zarządzać nią, przetwarzać, a nawet zniszczyć ją bez konsekwencji prawnych, jeśli właściciel ma na to ochotę. Szczegółowo kompetencje właściciela definiuje kodeks cywilny². Określa on możliwości postępowania
z własnym przedmiotem oraz cudzym.

Dzięki pojęciu własności w cywilizacjach panował ład – prawo to miało zapobiec bójkom, wojnom o dany przedmiot, ponieważ dysponowanie własnością odbywa się zazwyczaj na drodze pokojowej. Aby prawa były respektowane przez wszystkich członków społeczności, powołuje ona policję i wojsko, sądy i inne służby, które stoją na straży praw obywatelskich. Dopiero od momentu pojawienia się własności, mogły zacząć być definiowane pojęcia takie, jak „sprzedaż”, „kupno” czy też „kradzież”. Mają one rację bytu dopiero w przypadku ustalenia akceptowanych przez większość społeczeństwa zasad dysponowania i zarządzania majątkiem.

Dawniej własność odnosiła się jedynie do rzeczy materialnych. Wynikało to z faktu ograniczoności dóbr, a tym samym tego, że gdy ktoś niepowołany przywłaszczy sobie cudzy przedmiot, to właściciel jest go pozbawiony. Dlatego właśnie pojawienie się prawa dotyczącego własności intelektualnej spotkało się z wieloma dyskusjami i dywagacjami. W momencie pobrania nielegalnie pliku z internetu w celu dalszej odsprzedaży, tzw. pirat staje się przestępcą. Autor dzieła jednak nie doznaje na tym bezpośrednio żadnej krzywdy, a jedynie krzywdę „domniemaną”. Tj. postrzega się to przez pryzmat nie tyle straty finansowej jako takiej, ale braku zysku autora. W końcu pirat nie zakupił utworu, a korzysta z niego. Przy tym oczywistością jest to, że nie wszystkie osoby słuchające nielegalnej, niezakupionej muzyki, udałyby się po nie do sklepu.

Przepisy prawne dają twórcy niezbywalne prawo autorskie autorskie do utworu³. Może się on zrzec jednak na rzecz kogoś (lub wydzierżawić, sprzedać) prawa majątkowe do niego. Dzięki temu czerpie tantiemy z tytułu licencji lub wyzbycia się tych praw. Co więcej, twórca może sprzedawać zarówno wszelkie prawa majątkowe lub tylko ich część. Służą do tego pola eksploatacji⁴ utworu. Należy przy tym dodać, iż przeniesienie własności egzemplarza utworu nie jest jednoznaczne z przeniesieniem majątkowego prawa autorskiego do niego.

Prawo własności intelektualnej określają ustawy: o prawach autorskich i prawach pokrewnych, prawo własności przemysłowej, o ochronie baz danych, o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Stąd poza prawem autorskim obywatel może nabyć prawo do znaków towarowych, wzorów przemysłowych lub patenty na wynalazki. Dzięki temu staje się wyłącznym właścicielem przedmiotu niematerialnego⁵. Korzystają z tego przedsiębiorcy rejestrując znaki towarowe chroniąc je przed przechwyceniem przez konkurencję (np. przed stworzeniem zbliżonego znaku lub wykorzystaniu nazwy marki). Patenty oraz znaki towarowe podlegają obrotowi gospodarczemu oraz ochronie urzędowej. Według polskiego ustawodawstwa okres ochronny patentu wynosi 20 lat⁶ od daty zgłoszenia, a znaku towarowego 10 lat⁷. Między innymi z tego względu prawo własności intelektualnej jest często krytykowany przez libertarian, którzy uważają, że nie wynika on z prawa naturalnego, lecz sztucznego i ogranicza cudzą wolność. Ten punkt widzenia ma swoje poparcie w tym rozumowaniu, że człowiek bez nabycia patentu (lub licencji) nie ma prawa do stworzenia własnymi siłami danej maszyny lub przedmiotu. Dochodzi też niekiedy do sytuacji, iż istniejąca od lat na rynku firma otrzymuje pismo z kancelarii prawnej z żądaniem zaprzestania sprzedaży produktu pod daną nazwą, ponieważ inne – młodsze i mniej znane na rynku przedsiębiorstwo – dokonało formalnego zgłoszenia do urzędu patentowego i otrzymało ochronę znaku.

W przypadku pogwałcenia przez kogoś prawa własności – zarówno do ruchomości, nieruchomości, jak i tworów niematerialnych – właściciel ma prawa żądać zadośćuczynienia (KC, art. 142.) w wysokości poniesionych szkód. Jednocześnie ustawa określa, że nie może on się sprzeciwić użyciu rzeczy przez inną osobę, jeśli jest to konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego dobrom osobistym drugiej osoby.

Część umów w ramach swojej definicji dokonanej przez ustawodawcę wiąże się z przekazaniem prawa własności. Należą do nich (KC, art. 155.) m.in. umowy sprzedaży, barteru, zamiany, darowizny, umowa o przeniesienie majątkowych praw autorskich, o dzieło z przekazaniem praw autorskich. Wtedy zazwyczaj (o ile strony nie postanowią inaczej) jedna osoba traci prawo własności, a druga je nabywa. Wiąże się to zazwyczaj z wykazaniem przychodu, przez co pojawia się ciążący na nabywcy obowiązek podatkowy. W przypadku umowy barterowej sytuacja ma się inaczej. Ponieważ przychód jednej strony stanowi koszt drugiej (i odwrotnie) oraz jeśli stawki podatku VAT są dla obu przedmiotów te same, to obowiązek podatkowy nie występuje. Obydwie strony wystawiają sobie faktury VAT.

Własności także podlegają udziały wspólników w danej rzeczy. Dotyczy to także spółek prawa handlowego (KSH, art. 51.), dzięki czemu podlegają one obrotowi gospodarczemu. Wspólnicy dysponują prawem do całości przedmiotu lub jedynie do jego fragmentu. Jeśli wspólnik chce zbyć swoje udziały w nieruchomości rolne, to pozostali mają prawo pierwokupu (KC, art. 166.). Istnieje takie powiedzenie, że „wolność danego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna nos drugiej osoby”. Możemy rozumieć to w ten sposób, że dysponowanie własnością nie może wpływać negatywnie na stan majątkowy kogoś innego. Określa się to zasadami współżycia społecznego. W kontekście własności prawdopodobnie najczęściej spotykamy ten przepis w segmencie budowlanym. Wytworzony przez nas dom nie może zasłaniać budynku sąsiada (KC, art. 144.), jeśli może to prowadzić np. do jego zawilgocenia, zagrzybienia ściany czy innych niepożądanych sytuacji. Stąd często spotykamy się z budownictwem domów szeregowych oraz innych o porównywalnej wysokości i odległości od parkanu.

Nieruchomości rządzą się dodatkowymi przepisami. Jeśli podpisujemy z kimś umowę o warunkowym (lub z przyszłym terminem) przejęciu nieruchomości, to w momencie zaistnienia warunku budynek lub grunt wcale nie przechodzi na własność drugiej osoby (KC, art. 157.). Dzieje się tak, ponieważ umowa pierwsza jedynie zobowiązuje stronę do kupna (przejęcia). Należy wtedy podpisać drugi dokument poświadczony notarialnie o zmianie właściciela nieruchomości.
W przypadku ruchomości nie mamy do czynienia z taką sytuacją.

Prawdopodobnie większość z nas znalazła kiedyś pieniądze na ulicy lub pewien przedmiot. Co mówi na ten temat prawo własności? Otóż w takim wypadku znalazca powinien usiłować znaleźć właściciela rzeczy i oddać mu ją lub, jeśli jest to utrudnione, przekazać ruchomość organom państwowym (KC, art. 183., art. 184.). Przy czym może on żądać znaleźnego w wysokości 10% wartości znalezionego przedmiotu (KC, art. 186.). Co ważne, nie stosujemy tego przepisu w przypadku znalezienia rzeczy w budynku, na statku, w miejscu publicznym – wtedy oddajemy rzecz zarządcy, który stosuje się do wspomnianego wcześniej przepisu (KC, art. 188.). Jakie prawa ma natomiast nabywca rzeczy kradzionej? Gdy nabywca znajduje te przedmioty działając w złej wierze, to też musi liczyć się z terminem trzech lat na przejęcie własności (KC, art. 169., art. 170.). W toku postępowania egzekucyjnego lub na urzędowej licytacji nabywca od razu staje się właścicielem rzeczy.

Ze względu na często zdarzającą się kradzież samochodów w kraju, przyjmuje się, że w dobrej wierze nie działała osoba kupująca auto od kogoś, kto nie został wpisany do dowodu rejestracyjnego pojazdu.

Utrata własności nieruchomości może nastąpić także przez zasiedzenie (KC, art. 172., ust. 1.) trwające 20 lat (z wyjątkiem sytuacji, gdy nabywca miał złą wiarę – wtedy przyjmuje się okres 30 lat – KC, art. 172., ust. 2.). Poza stosownymi umowami przeniesienie własności do rzeczy może być efektem przepisu prawa, orzeczenia sądowego lub decyzji administracyjnej (mamy wtedy do czynienia z wywłaszczeniem).

Pojęcie własności wynika z prawa naturalnego i mamy z nim do czynienia od tysiącleci. Przepisy szczegółowe różnią się w zależności od kraju, lecz istota i cały sens ochrony własności pozostaje ten sam. Pamiętajmy przy tym, że nieznajomość przepisów nie usprawiedliwia ich nieprzestrzegania.

Bibliografia:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
• Kodeks cywilny, Własność i inne prawa rzeczowe, Tytuł I: Własność
• Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia z dnia 4 lutego 1994 r.
• Przeniesienie własności. W: Gazeta Prawna. WWW: http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/prawo/hasla/338517,przeniesienie_wlasnosci.html
• Prawo własności. WWW: http://portalwiedzy.onet.pl/88503,,,,prawo_wlasnosci,haslo.html (dostęp 22-06-2012)
• Prawo rzeczowe. WWW: http://www.adwokat.com/html/rzeczowe-3.shtml (dostęp 22-06-2012)
• PrawoProsto.pl. WWW: http://prawoprosto.pl/prawo-cywilne/prawo-rzeczowe/237-ochrona-prawa-wlasnosci.html (dostęp 22-06-2012)

Przypisy: